979 Deze zwaan heet Johan

Jan Asselijn: ‘De bedreigde zwaan’ (1640-1652) 144x171cm.
Copyright:  Rijksmuseum online-catalogus

Als we in het stralend verbouwde Rijksmuseum de eregalerij betreden, op weg naar de Nachtwacht die ons in de verte wenkt, worden we aan onze linkerhand afgeleid door een zeldzaam schilderij. Daar prijkt de zwaan van Jan Asselijn (1610-1652), die hij aan het eind van zijn leven schilderde. Rembrandt etste in 1647 nog een portret van de landschapsschilder Jan Asselijn, zodat we weten hoe hij eruit heeft gezien. Maar als we Jan Asselijn zeggen, komen er geen beelden bij ons boven. Behalve die zwaan.

De bedreigde Zwaan heet het schilderij voluit en het is zo prachtig geschilderd, wit in wit met een sublieme stofuitdrukking van de veren op de vleugels en vooral op het lijf en de hals van de zwaan, dat we enkele cruciale details bijna over het hoofd zien. De zwaan beschermt namelijk haar nest voor een vijand die bij nadere beschouwing linksonder zichtbaar wordt: de kop van een kroesharige hond die dreigend naderbij zwemt. Geen wonder dat de zwaan woest uitvalt en met haar vleugels klappert om haar eieren te beschermen.

Als we de eieren nauwkeuriger bekijken, blijkt op één ervan het woord ‘Holland’ te staan. Niet het ei maar onze eigen natie blijkt te worden aangevallen. Asselijn schilderde meer teksten in het beeld:  ‘De Raadpensionaris’ en ‘De vijand van de staat’. Dit is dus een allegorie, een politiek pamflet. Om wie ging het indertijd? De Raadpensionaris heette Johan de Witt, de vijand was koning Willem III van Oranje-Nassau, de latere stadhouder. Hoe het in 1672 met Johan de Witt en zijn broer Cornelis afliep kunnen we in het Rijksmuseum op een schilderij van Jan de Baen zien. Niet zo best.
Vanwege de politieke boodschap plaatste Jan Asselijn de zwaan frontaal in het midden, zo groot als het doek zelf. Hier dicteert de politiek de kunsten en kennelijk was Jan Asselijn een aanhanger van de gebroeders De Witt. Dat hij voor een zwaan koos, heeft vermoedelijk te maken met de kleur. Wit verwijst naar de naam van Johan de Witt. De zwaan heet dus Johan. Als kunst is het een staaltje van Hollands meesterschap, een artistiek wonder dat de twee eeuwen waarin het tot de collectie behoort, glorieus heeft overleefd. Het ziet eruit alsof het gisteren geschilderd werd.