Wassily Kandinsky: ‘Zwarte vlek I’ (1912).
copyright: 2013 – Staatsmuseum Sint Petersburg
‘De Grote Verandering’, heet de tentoonstelling over revoluties in de Russische Schilderkunst in het Bonnefanten Museum in Maastricht. Die begint in 1895. De vrouwelijke Russische kunstenaars volgden in 1905, zoals we in het Groninger Museum kunnen zien. In Brussel laat het Museum voor Schone Kunsten de revolutionair Wassily Kandinsky aan het woord, in zijn schilderijen en letterlijk. ‘Wij schilders van deze tijd kunnen ons ineens losmaken van de vormen die de natuur ons voorstelt.’ Dat schreef hij in 1904. ‘We moeten de natuur juist vergeten.’ Daarmee definieert Kandinsky (1866-1944) in één klap waar het in de Russische, revolutionaire kunst die in dit Ruslandjaar overal is te zien, om draait. Dat is het afzweren van de Natuur als leermeesteres van de Kunst. En dat in een land waar de natuur, het Russische landschap, zo overheersend aanwezig is. Wat deden de Russische revolutionaire kunstenaars daarmee? Gewoon abstraheren. Al die sappige weitjes, zingende bossen, uitgestrekte steppen en machtige rivieren terugbrengen tot kleurexplosies, trillende vlekken en dansende vlakken.
Maar hoe zat het met de menselijke natuur? Wat doen we daar mee?
De menselijke natuur moest worden geïndoctrineerd. Het wemelde in die tijd van de opvattingen, ideologieën en theorieën die ons gewone mensen zouden moeten veranderen. De kunst nam daarin de leiding. Kandinsky deed dat met behulp van geschilderde muziek. Muziek is immers in staat zonder bedenkingen onze ziel te raken.
Maar hoe zat dat dan met de diepreligieuze beleving van de Russen? Met hun eeuwenoude, heilige iconen? Met al die kerkjen met uiendaken en in de zon blikkerende gouden kruizen? Die werden bijna onzichtbaar verwerkt in de nieuwe kunst. Kandinsky liet zien hoe dat kon. De sprookjesprinsen en kozakken rijden te paard zomaar tussen de abstracte vormen door. Als je goed kijkt, zie je vaak een kerkje met uiendak opdoemen, een complete stad, temidden van de abstracte tornado’s op zijn schilderijen.
Was deze kunst inderdaad in staat de mens om te vormen tot een hoger wezen? Kan de menselijke natuur worden genegeerd?
Het is 2013 en we lopen door deze prachtige tentoonstelling. De storm van het Modernisme is gaan liggen en we beseffen: onze natuur is onveranderd gebleven.
Wassily Kandinsky en Rusland Museum voor Schone Kunsten, Brussel. Open: di-zo 10-17 uur. Tot 30 juni 2013.