Caspar David Friedrich: ‘Vliegende uil tegen
maanverlichte hemel.’(1836-37).
Copyright: 2013 – Historische uitgeverij, Groningen
Op de achterkant van de najaarsaanbieding 2013 van de Historische uitgeverij in Groningen is een vliegende uil afgebeeld. Historische uitgeverij gaat in onze klassieke talen-arme cultuur gelukkig vrolijk voort met het uitgeven van klassieke en moderne schrijvers onder wie Aristoteles, Seneca, de cineast Andrej Tarkovski en de dromenwever Douwe Draaisma. Van een boek over vogels, laat staan uilen, is geen sprake. Waarom vliegt deze roofvogel dan over een pagina van de uitgeverij?
Het was de Duitse romantische kunstenaar Caspar David Friedrich (1774-1840) die in de jaren 1836-37 uilen schilderde, steeds in dezelfde fijne sepiatonen. Hij was toen aan het eind van zijn leven en al ernstig ziek; de dood stond als het ware aan zijn deur. Sommige van zijn uilen zitten op een doodskist, andere in de nis van een abdijruïne, aan de rand van een open graf of in de lucht, zoals hier in het tegenlicht van de volle maan. Waarbij de maan in die tijd het symbool van Christus was. Deze uil is een van hen.
De uil associëren we, sinds de Oudheid en de classici, met wijsheid en kennis. Maar dat is voor de bosmuizen en veldmuizen heel anders. Voor hen is de uil het symbool van de dood. Sterker nog, het is de dood zelf. Zijn verlammende krijs is het signaal van het Armageddon. In het romantisch-melancholieke gedachtegoed van Caspar David Friedrich en tijdgenoten was de uil eveneens een bode van de dood.
Het werk van Friedrich is geliefd. Zijn landschappen doen denken aan oeroude tijden, aan de sprookjes van de gebroeders Grimm, die uit dezelfde mentaliteit voortkwamen. Ondergang en verval in de vorm van ruïnes, dichte wouden, duistere kloven, boomstronken, mistige kerkhoven en de roep van uilen in de nacht, het zijn uitingen van een door melancholie gevoed levensgemoed dat wij in deze tijd nog tegenkomen in griezelverhalen en horrorfilms.
Caspar David Friedrich leed vanaf zijn jeugd aan melancholie, een ondraaglijke vermoeidheid en een overweldigend eenzaamheidsgevoel. Dat voelen we terug als we in zijn landschappen kijken. Het is minder de schilderkunstige schoonheid, maar de levenstragiek en het pijnlijke gevoel van verlies. En dan die uil als engel des doods. In dat opzicht is het oeuvre van Caspar David Friedrich een openluchttheater waarin we als acteurs rondscharrelen in de hoop op verlossing, net als die verlamde muizen in het veld.