Jeroen Bosch: Drieluik met gekruisigde martelares’ (na 1497).
copyright: 2014 – Noordbrabants Museum
De marteldood van katholieke heiligen zit vaak vol mysteries. Zoals die van de heilige Liberata, ook wel Wilgefortis genoemd, in de Nederlanden bekend als Sint Ontkommer. Zij hangt op het middenpaneel van een drieluik van Jeroen Bosch, ‘Gekruisigde martelares’ (geschilderd na 1497). Om het te zien, moeten we naar het Dogepaleis in Venetië, maar voor het grote Jeroen Bosch jubileumjaar 2016 verhuist ze met kruis en al naar de expositie ‘Jeroen Bosch, visioenen van een genie’ in het Noordbrabants Museum in Den Bosch.
Ontkommer is van koninklijke bloede, dat zien we aan de kroon die ze draagt. Anders dan Christus is ze niet aan het kruis gespijkerd, maar aan haar polsen opgehangen. Net als in deze tijd was martelen toen de gewoonste zaak van de wereld. Bovendien zijn we van Jeroen Bosch wel gekkere dingen gewend. Maar een prinses aan het kruis, dat is toch even wennen.
Het graf van de heilige Ontkommer ligt ergens bij Steenbergen. Althans, dat geloofden ze in Steenbergen. Door haar tussenkomst werd sinds 1450 menige Steenbergenaar genezen of bevrijd. En omdat er in de Sint Jan in Den Bosch een Sint Ontkommeraltaar stond, kreeg Jeroen Bosch de opdracht om de martelscène aangrijpend in beeld te brengen. De heilige was dan ook ongemeen populair. Wie wil niet van kommer en kwel bevrijd worden?
De arme heilige, dochter van een heidense koning, onderging op bevel van haar vader de kruisdood omdat ze tot het christendom was bekeerd en kuis wilde blijven. Om te voorkomen dat mannen verliefd op haar werden, kreeg ze van Onze Lieve Heer een baard en een snor. Compleet met kroon en mannelijke beharing werd ze gekruisigd. Maar waar is die baard en snor op het schilderij van Jeroen Bosch gebleven?
Vervelend voor Steenbergen, maar deze martelares wordt niet meer als Sint Ontkommer of Sint Liberata erkend. Ook het drieluik zelf is een vreemd samenraapsel van schilderingen en overschilderingen. Niemand weet nu meer wie zij was. Zelfs het woord ‘ontkommeren’ bestaat niet meer. Erger nog, het heiligenleven van Sint Ontkommer blijkt zelfs verzonnen.
Op www.noordbrabantsmuseum.nl is een site met de resultaten van het Bosch Research and Conservation Project (BRCP), een grootschalig internationaal kunsthistorisch onderzoek naar de erfenis van Jeroen Bosch, waaronder ‘Gekruisigde martelares’.