Santiago Ramón y Cajal: Microglia in the grey matter of the cerebral cortex, 1920; Chinese inkt en grafiet op papier.
Wat we hier zien is wetenschap. Maar het is ook kunst. De Spaanse fysicus Santiago Ramón y Cajal (1852-1934) had graag kunstenaar willen worden, maar zijn vader stuurde hem naar de medische faculteit. Als fysioloog combineerde hij echter wetenschap met het kunstenaarschap. Met zijn gedetailleerde tekeningen van het zenuwstelsel verrichtte hij baanbrekend werk voor de neurowetenschap. Zijn betekenis is even groot als die van Charles Darwin of Louis Pasteur; in 1906 kreeg hij dan ook de Nobelprijs Fysiologie. Hij ontdekte de basis van de architectuur van het zenuwstelsel, bestaande uit ganglia, neuronen, synapsen, piramidecellen of astrocyten en bracht die in subtiele tekeningen in kaart.
Op de afbeelding hierboven zien we een tekening van microglia, cellen die een rol spelen in het afweermechanisme van de hersenen. Je moet je voorstellen dat je door je microscoop systematisch heel dunne plakjes hersenen bekijkt en ontdekt dat die bestaan uit een ragfijne wereld, waarvan de vormgeving op een verbluffende manier overeenkomt met die van de plantenwereld. Dat was wat het kunstenaarstalent Ramón y Cajal zag, de schoonheid van dergelijke zenuwcellen en vezels, hoe ze uitbotten en zich vertakken, waar ze zich met elkaar verbinden en hoe ze zich gedragen. Heel precieze en tegelijk esthetische en expressieve weergaven van wat hij waarnam, die nu in een kunstmuseum hangen. In hun ritmische rangschikking en beweeglijke vormen zijn ze prachtig om naar te kijken.
Zijn oeuvre is een microkosmos die hier en daar doet denken aan fantastische kunst. De kunstenaar Ramón y Cajal creëerde een unieke wereld waarin de schoonheid van het menselijk lichaam in zijn microrealistische gedaante zichtbaar werd door middel van ritmes, herhalingen en patronen. Als we naar zijn werk kijken, kijken we in wezen naar ons zelf, naar de basis van ons denken, voelen en functioneren.
Het boek waarin veel van dat werk nu is samengebracht, bevat spannende composities met inkt op papier zoals van verstoorde neuronen in het brein van een verdronken man. Een andere tekening toont piramidale neuronen in de hersenschors, indertijd wetenschappelijk een grote doorbraak, maar voor ons een prachtige tekening met dynamische vormen, neerdalend of omhoogschietend. Een gekleurde tekening die onmiskenbaar kunst is geworden, is een afbeelding van een aantal zogenaamde Calyxen van Held, die de associatie wekken met een danszaal vol swingende synapsen, zenuwcellen die in staat zijn geluid waar te nemen. Ongetwijfeld dansmuziek, denk je dan.
‘The Beautiful Brain: The Drawings of Santiago Ramón y Cajal’. Abrams Books, groot formaat, 207 pagina’s 38,32 euro. In de boekwinkel of te bestellen via o.a. www.bol.com