Kees Verwey (1900-1995) in zijn atelier. Copyright: Museum JvdTogt – 2009
In Het Paleis in Groningen wemelt het van de ateliers. Overwegend wit gestuukte, vrijwel identieke, betonnen ruimtes met een laag plafond en tl-buizen. Ze doen denken aan een ziekenhuis, net als de gangen die ze met elkaar verbinden. Niets persoonlijks, of het moet het verschil in werktafel en computer zijn Als een atelier iets zegt over de kunstenaar die er werkt, zijn daar alle kunstenaars uniform. Niet van palet of penseel, maar van de computer komen kleur en vorm.
In het Teylers Museum in Haarlem is nu een mooie tentoonstelling over het 19de-eeuwse kunstenaarsatelier te zien, waaraan enkele onderzoeken naar dat verschijnsel ten grondslag liggen. Daaruit blijkt dat het klassieke atelier passé is. Dat alles is veranderd en verzakelijkt. Zowel de kunst, de kunstenaar als het atelier. De Romantiek voorbij.
Een van de redenen waarom ik kunstenaar wilde worden, was het atelier van mijn eerste leraar Joseph Verheyen in een pakhuis aan het Amsterdamse Prinseneiland. Een houten trap kloste naar een kraakplankige, hoge ruimte, gevuld met piepende ezels, schilderijen, gipsbeelden, potten en flessen, droogbloemen, maskers, naturaliën, Oosterse prenten, etsen en opgezette dieren. Strijklicht viel door de pakhuisramen naar binnen. Dat sprak tot de verbeelding. Verheyen schilderde net zoals zijn leraar Breitner, die ook een lekker atelier had. Dus met ruwe, pasteuze kwaststreken in een donkere toon. Sfeer en zwaarte. Het rook er naar petroleum, terpentijn en lijnolie. Wij tekenden week na week de gipsmodellen na en kijk, na een jaar konden we tekenen als de beste.
Zo’n atelier moest het zijn. Of zoals de met stof en spinrag dichtgegroeide hoeken in het atelier van Kees Verwey.
Een atelier is op z’n mooist als het een kijkdoos is, als het een driedimensionaal schilderij is dat vertelt over het werk dat er gemaakt wordt en alles over de kunstenaar die er zijn leven doorbrengt en waarin de kunst nog een verbintenis maakt met de natuur. Een beetje geheimzinnig, alsof een kunstenaar een kluizenaar was die het raadsel van het leven kon doorgronden. Het atelier als de werkplaats van een alchemist die uit het banale het sublieme wist te creëren. Het sublieme, dat wilden wij ook bereiken.
Dat soort verbeelding lijkt snel te verdwijnen. De verbeelding wordt nu geleend van fotografie, televisie, reclame, pornografie, film en nieuws. Ateliers liggen steeds meer vol met kabels en pluggen, camera’s en monitoren voor het knippen, plakken, sampelen en mixen. Kunst is in deze tijd bezig Art te worden. De mythe voorbij.
Mythe van het atelier Teylers Museum, Haarlem. Open: di t/m za 10-17, zo 12-17. T/m 9 januari.