Rembrandt van Rijn: ‘De aartsengel Rafaël
verlaat de familie van Tobias’ (1637 – detail)
Copyright: www.wikimedia.org
De klassieke televisiezender Brava zendt elke week een Jeroen Boschconcert uit. Dat gebeurt al vanaf 2010 en zal tot 2020 voortduren omdat we in het Jeroen Bosch-decennium leven, ook al wordt volgend jaar pas het officiële jubileumjaar gevierd. Vorige zondag waren op Brava twee Franse requiems te zien en te horen. Ed Spanjaard dirigeerde het Brabants Orkest en het Brabantkoor bij Poulenc en Duruflé. Het interieur van de Sint Jan in Den Bosch was in vagevuur-kleuren gedompeld, schril roze en hels blauw. Maar het was de cameravoering die het wonderlijkste schouwspel opleverde.
De camera gleed – nee, zweefde – ter hoogte van de heiligenbeelden op de pilaren langzaam door de lucht. Een koperen kaarsenluchter zoefde op ons af als een ruimteschip in Star Wars. Zo ziet een engel de gelovige en ongelovige wereld onder zich. Net op tijd dook de engel langs of onder de luchter door om verderop opnieuw zo’n ruimteschip te ontwijken. Ed Spanjaard dirigeerde onverdroten voort. Waar zoefde de engel uiteindelijk heen? Naar de open monden van de koorleden; zachtjes klapwiekend scheerde ze rakelings over het hoofd van de dirigent.
Voor engelen is in deze tijd nauwelijks meer ruimte. De lucht is gevuld met zwevende camera’s, lichtbanen van spotlights, hanglampen, microfoons uit het plafond, microstraling. Dat was in de tijd van Jeroen Bosch wel anders.
Door die camera kwam de engel van Rembrandt in gedachten. De aartsengel Rafaël, zoals die op een schilderij uit 1637 boven de hoofden van de familie van Tobias klapwiekt. Geen ‘Late Rembrandt’ dus, die beginnen in het Rijksmuseum pas na 1651. We zien hem op de rug, wat het effect van bovennatuurlijkheid nog versterkt. Daardoor vliegen we met hem mee. Bij Rembrandt wordt bovennatuurlijkheid altijd iets heel vanzelfsprekends. Zijn engel maakte zoveel indruk dat de Franse symbolist Odilon Redon in 1863 de engel van Rembrandt kopieerde. Zó precies, dat je het eigenlijk een vervalsing kunt noemen. Zoals Rembrandt de engel uit 1537 van Maarten van Heemskerck plagieerde.
De aartsengel vliegt het hemelse licht tegemoet en doet misschien nog even een rondje Sint Jan, die er toen ook al stond. Jeroen Bosch, Maarten van Heemskerck, Rembrandt en Redon, de Sint Jan heeft ze allemaal overleefd. En nu klinkt er elke week de dodenmis.
www.bravanlklassiek.nl