Rembrandt: ‘Portret van Jan Six’ (1654) detail.
copyright foto: Liesbeth Honders
Dat is het opwindende van veel schilderijen van Rembrandt, vooral zijn late werk vanaf 1656. Dat je ernaar kijkt en het sterke gevoel krijgt dat je over zijn schouder meekijkt als hij het schildert. Heel leerzaam, dat zeker, maar eigenlijk zoals alle olieverfschilders die een gedegen opleiding hebben gehad dat nog steeds doen. Dus kun je bij een aantal schilderijen die nu in het Rijksmuseum te zien zijn bijna het hele proces volgen van ondergrond, de onderliggende olieverfschets en de manier waarop uit het donker van omber, Kasselse aarde, ultramarijn en beenderzwart, de vormen loskomen en zichtbaar worden. De armleuning van de stoel van Margaretha de Geer uit 1661, bijvoorbeeld. Zoals die uit de duistere achtergrond opdoemt en gedempt wordt aangelicht. Het is maar een detail, want we kijken liever naar de bejaarde Margaretha zelf, naar hoe het licht haar doorgroefde gezicht, handen en de plooikraag vormgeeft. Clair-obscur. Maar juist in het obscur, het minst zichtbare, kun je ontdekken hoe dat schilderij van donker naar licht werd opgebouwd.
De Late Rembrandt-tentoonstelling begint goed. Beter kan het niet. Drie zelfportretten in de eerste zaal gloeien van de donkergekleurde wanden op. Alsof ze daar al eeuwen hangen, heel vanzelfsprekend en ongelooflijk krachtig. Aangelicht, natuurlijk, zodat het effect nog groter is. Maar toch. Iedereen heeft er al over geschreven. Maar ook al weet je dat, je staat echt even met je ogen te knipperen. Alleen al voor die drie zelfportretten op late leeftijd is het reisje naar het Rijks bijzonder de moeite waard.
Je kunt wel aan de gang blijven. Want neem nou het door de tijden heen al helemaal plat beschreven portret van Jan Six. Je valt iedere keer weer achterover als je kijkt hoe dat geschilderd is. Ook nu weer. Alsof je het voor het eerst ziet. Steeds andere details. Nu viel ineens die veeg verf achter de mouw van zijn rechterpols op (linksboven). Je volgt het spoor van de verf, waar de kwast begon en abrupt eindigde. Niks geen precies uitwerken, maar vertrouwen op de suggestie van die snelle beweging en de expressieve kracht van de verf. Jij doet het, maar de verf doet de rest.
‘Late Rembrandt’ Rijksmuseum (Philipsvleugel) Amsterdam. T/m 17 mei. Raadpleeg voor tijden de website www.rijksmuseum.nl