Vincent van Gogh: ‘Stilleven met open bijbel, kandelaar en roman’ (1885) 65×78 cm. Copyright: www.wikimedia.com
In november 1885 schilderde Vincent van Gogh in zijn atelier een merkwaardig stilleven met twee boeken als onderwerp tegen een pikzwarte achtergrond. De aanleiding was het overlijden van Van Goghs vader, die dominee was. ‘Stilleven met open bijbel, kandelaar en roman’ is dan ook een in memoriam. Voordat de bijbel als erfstuk naar broer Theo ging, werd het door Vincent vereeuwigd.
Maar wat doet dat een jaar eerder verschenen gele boekje daar met de duidelijk leesbare titel ’La joie de vivre’ van de Franse schrijver Emile Zola? Joie de vivre, levenslust. En dat bij een Statenbijbel met een gebroken rug, waar steeds dezelfde tekst van Jesaja zichtbaar werd als je het boek openlegde. Op de rechterkolom van de rechterbladzijde lezen we in Romeinse cijfers LIII (53). Bovenaan de pagina staat ISAE, de Frans naam voor Jesaja. Het lijkt alsof die verwijst naar de Franse roman van Zola.
De tekst bestaat uit Jesaja’s profetie van het lijden en de dood van Jezus. Van Gogh herkende daarin veel van zichzelf, van hoe hij zich toen voelde, ontheemd in zijn ouderlijk huis, in voortdurende strijd met iedereen, vooral met zijn vader die het goed bedoelde, maar ook liet merken dat hij zijn ongedurige en twistzieke zoon liever kwijt dan rijk was. Waar gingen die twisten over? Over Franse romans, bijvoorbeeld, met name die van Emile Zola die de vader als schandalig en onzedelijk beschouwde in hun rauw realistische toonzetting.
De roman gaat trouwens helemaal niet over levenslust. Zola had het eerst zelfs ‘La sombre mort’ of ‘La misère du monde’ willen noemen. La joie vivre is dan ook bijna sarcastisch bedoeld. Het stilleven is daardoor eerder een dubbelportret van vader en zoon, van hoe verschillend ze in het leven stonden. De uitgedoofde kaars staat voor de dood en Jesaja leek het, zo voelde Vincent dat, over hem te hebben als hij schrijft over ‘de geplaagde, door God geslagene en verdrukte.’ Het Bijbelschilderij is een requiem, maar dan één vol bitterheid. De roman van Emile Zola doet daar alleen nog maar een schepje bovenop.
Het bijbelstilleven van Vincent van Gogh is te zien in het Van Goghmuseum. De Statenbijbel van Van Goghs vader bevindt zich eveneens in het museum.